KULTURA WIELBARSKA

 Renata Ciechanowicz

KULTURA WIELBARSKA

Skandynawski lud Gotów przywędrował ze szwedzkiej prowincji Gotland, z wyspy Gotlandii na tereny polskie, przesuwając się później nad Morze Czarne.Tereny bezpośrednio zasiedlone przez te ludy to: Odry- Węsiory, Grzybnica z kamiennymi kręgami wyznaczonymi przez wielkie głazy, gdzie znajdowały się miejsca o charakterze kultowym i odbywały się tzw. Thingi (zgromadzenia).
Obecnie, archeolodzy są jednak zdania, że Goci w kulturze wielbarskiej byli jednym z elementów wpływów, a kultura  wielbarska powstała z elementów wpływów rozwoju ludów lokalnych.

Kultura Wielbarska bierze swą nazwę od jednego z pierwszych odkryć archeologicznych- cmentarzyska w miejscowości Wielbark. Nazwa ta nadana została związkowi plemion, kulturom: gocko- gepidzkiej i wschodniopomorsko-mazowieckiej, na które składały się ludy żyjące w epoce żelaza, pomiędzy  I a V w.,  aż do czasów wędrówek ludów. Plemiona te zamieszkiwały tereny pólnocnej i wschodniej Polski oraz zachodniej Ukrainy. 
W 1873 r., w Wielbarku koło Malborka odkryto pozostałości materialne po ludziach, którzy żyli na tych terenach, w czasach tuż po Chrystusie- na przełomie I i V w.n.e. Cmentarzysko wielbarskie liczyło ok. 3000 tys. pochówków.  Także w naszych czasach, w  Wielbarku odnajdywane są coraz to nowe pochówki prehistoryczne. "Wielbarowie" (- jeśli można ich tak nazwać- przyp. red.) zamieszkiwali miejscowości Myślęcin, Odry, Węsiory. Do lat 70' zwiedzać można było cmentarzysko w  lesie sztumskim, które niestety zostało zniszczone
:( .
W okresie wpływów rzymskich archeolodzy wyróżnili 3 wielkie zespoły kulturowe tworzące kulturę wielbarską. Polskę południową i środkową zamieszkiwała kultura przeworska.Powstała w początkach II w.n.e., trwała do czasów wędrówek ludów. W miejscowości Przeworsk odkryto jej cmentarzysk. Na terenach Warmii i Mazur występowała kultura zachodnio- bałtyjska. Na Pomorzu w początkach naszej ery ukształtowała się kultura wielbarska. Zajmowała tereny od Dolnej Wisły po Gdańsk i Ziemię Chełmińską, większą część Pomorza. Później rozszerzając swój zasięg na Pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie i Północną Wielkopolskę, obejmując także Poznań. W III w.n.e ludność Wielbarska zajmuje na ok. 150 lat tereny Mazowsza i Małopolski, na wschód od Wisły, aż po dzisiejszą zachodnią Ukrainę.Zanik stanowisk kultury wielbarskiej, datuje się na okres wędrówek ludów począwszy od 450 r. Wiadomo, że jej potomkami byli Goci i Gepidzi oraz ludy wcześniejsze: Wenedowie i Rugiowie.

Wielbarowie w II i II wieku rozpoczęli osadnictwo na terenach od Dolnej Wisły do Gdańska, poprzez ziemię chełmińską, część Pomorza i pojezierze kaszubskie, północną Wielkopolskę. Na początku II wieku n.e. Ludność wielbarska przywędrowała na tereny prawobrzeżnego Mazowsza, a także Podlasia, sięgając aż po Wołyń i Polesie.

Kulturę wielbarską poznaliśmy dzięki odkryciom cmentarzysk, nie znamy żadnych osad. Np. W Wielkopolsce w Lutomiu, Słopanowie, czy Kowalewku, które wyróżniało się największą ilością zabytków. Liczba grobów w Kowalewku sięgała 500-550. Występowały tam pochówki ciałopalne (40%)  i szkieletowe, (zmarli chowani byli w trumnach z desek). Niektóre groby oznaczane były pojedynczymi kamieniami. Czasami wykonywano zabiegi rytualne: odwracanie czaszki do dołu lub składanie jej na klatce piersiowej, bądź w nogach. Pomiędzy pochówkami ciałopalnymi a szkieletowymi w zakresie składania darów różnic nie zaobserwowano.

Charakterystyczny dla kultury wielbarskiej obrządek pogrzebowy birytualny, czyli kremacja i inhumacja, czy obrządek szkieletowy- zmarły chowany był w trumnie z drewnianej kłody. Zdarzają się także groby intencjonalne, naruszone, przemieszane, bądź pochówki ludzko- zwierzęce.
Nie wiadomo, czy w/w obrządek był spowodowany różnicami tradycji, czy też religijnymi odrębnie ukształtowanymi w poszczególnych rodach.  Cmentarzyska na Pomorzu  Środkowym, Kaszubach, w okolicach Koszalina, Odrów i Węsiorów były kamienne w kształcie kręgów, czasami zdobionych brukiem- określane jako kurhanowe; kurhany z nasypami kamiennymi o różnych kształtach w zasadzie występują wszędzie.

Na Mazowszu występowały pojedyncze pochówki oraz całe cmentarzyska kobieco- dziecięce, co świadczy min o wysokim odsetku śmierci poporodowych. W bogato wyposażonych kurhanach- grobowcach z nasypami kamiennymi, np. W Rostołach grzebano ówczesne elity. Były to przeważnie pochówki szkieletowe. Badając te groby, po ekshumacji archeolodzy natykali się na przedmioty importowane, wskazujące na ożywiony handel z prowincjami rzymskimi tj. monety oraz szklane i brązowe naczynia. Cechą charakterystyczną dla tej kultury był długi okres użytkowania cmentarzysk.

Cmentarzysko w Kowalewku datuje się na I do III w.n.e. Użytkowano je około 170 lat, a więc przez siedem generacji. - Jedna  generacja liczyła około 80 osób.

Dary grobowe składane zmarłym wszędzie są bardzo podobne. Wszystko, co ci ludzie posiadali, rzeczy odnalezione po nich, głównie w grobach- nazywane jest przez archeologów zabytkami i określone jako kulturą materialną. Zmarłym składano do grobów przedmioty służące im za życia:
W grobach kobiet znaleziono srebrne, brązowe i kościane szpile do spinania włosów, bursztynowe, szklane i srebrne paciorki- czasami po 300 w kolii, kościane grzebienie, metalowe okucia do drewnianych szkatułek oraz elementy strojów i ozdób tj.: koraliki, bransolety (czasem z wykończeniami w kształcie   głów węży, gruszkowate wisiorki, esowate klamerki, czy całe kolie paciorków oraz metalowe części np. sprzączki od pasów i ich brązowe zakończenia. Najliczniejsze były fibule- agrafki służące do spinania szat, niektóre z nich były bardzo ozdobne; znajdowano ich w grobie po dwie lub trzy. Najczęściej jednak agrafek- fibul znajdowano trzy, umieszczone były one przy ramionach, a trzecia przy pasie. Ozdoby były wykonywane przede wszystkim z brązu, czasami ze srebra lub złota. Do ich wyrobu nie używano żelaza. Mężczyzn po śmierci nie wyposażano w broń.  Tylko czasami w pochówkach męskich znajdujemy ostrogi z ekwipunkiem wojownika. Jeżeli chodzi o ceramikę to charakterystyczne były dla nich naczynia z dwoma uszami, a także misy na których wyryty był ornament gładzonych i chropowatych trójkątów. Świetnie były rozwinięte techniki zdobnictwa ceramiki tj. granulacja i filigran. Najbardziej znanym ,,importem'' sprowadzonym z Imperium Rzymskiego był pięknie zdobiony brązowy dzban.

Ludność kultury wielbarskiej zajmowała się handlem, także poza swoją grupą- poświadczony jest handel dalekosiężny. Przez jej tereny przechodził bursztynowy szlak.